Τι είναι το ψαλτήριον;

Τό Ψαλτήριο «ήταν μουσικό όργανο μέ δέκα χορδές. Ήταν όρθιο καί ίσο καί τήν αιτία καί αφορμή τών φθόγγων του ελάμβανε από τό πάνω μέρος». Κατά τόν Μέγα Βασίλειο, «αυτή είναι καί η διαφορά τού ψαλτηρίου από τήν κιθάρα. Δηλαδή στήν κιθάρα ο ήχος παράγεται από τό κάτω μέρος της, ενώ στό ψαλτήριο, από τό άνω μέρος του». Τό Ψαλτήριο, ως μουσικό όργανο, υπήρχε καί πρίν από τόν Δαβίδ, αλλά ο Δαβίδ «από άτεχνον καί ιδιωτικόν, πού τό μεταχειρίζονταν στήν διαποίμανση τών προβάτων, τό κατασκεύασε καί τό συνήρμοσε επί τό τεχνικότερον». Ψαλτήριο, όμως, ονομάσθηκε καί τό βιβλίο πού περιέχει τούς ψαλμούς τού Δαβίδ, επειδή, όπως αναφέρει ο Μέγας Βασίλειος, «άν καί υπάρχουν πολλά μουσικά όργανα, εν τούτοις ο Προφήτης Δαβίδ ήρμοσε τήν βίβλο τών ψαλμών μέ τό λεγόμενο Ψαλτήριο». Καί συνεχίζει λέγοντας ότι «πιστεύω ότι τό έκανε αυτό γιά νά φανερώση τήν Χάρη τού Αγίου Πνεύματος, η οποία ενηχεί σέ αυτό εκ τών άνω, όπως καί τό μουσικό όργανο τήν αιτία τών φθόγγων του τήν έχει εκ τών άνω».

Τό βιβλίο τών ψαλμών ομοιάζει κατά κάποιο τρόπο μέ κλίμακα, η οποία οδηγεί τόν άνθρωπο από τά χαμηλότερα στά υψηλότερα καί τόν προετοιμάζει βαθμηδόν γιά τήν συνάντησή του μέ τόν Θεό.

Οι Εβραίοι διαιρούσαν τό βιβλίο τών ψαλμών σέ πέντε μέρη, ήτοι:

α) από τόν 1 ψαλμό μέχρι τόν 40′,

β) από τόν 41 ψαλμό μέχρι τόν 71,

γ) από τόν 72 ψαλμό μέχρι τόν 88,

δ) από τόν 89 ψαλμό μέχρι τόν 105 καί

ε) από τόν 106 ψαλμό μέχρι τό τέλος (150 ψαλμό).

Η διαίρεση αυτή συνδέεται μέ τήν θεωρητική ανάβαση, όπως τονίζει ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης, ο οποίος λέγει τά παρακάτω αξιοπρόσεκτα:

«Τό μέν πρώτον τμήμα βοηθά τόν άνθρωπο νά απομακρυνθή από τήν κακία, καί γι’ αυτό αρχίζει μέ τό «Μακάριος ανήρ ός ουκ επορεύθη εν βουλή ασεβών, καί εν οδώ αμαρτωλών ουκ έστη καί επί καθέδρα λοιμών ουκ εκάθησεν».

Τό δεύτερον τμήμα βοηθά τόν άνθρωπο νά διψάση τό αγαθό καί νά τό αναζητή, όπως αναζητεί τό νερό τό διψασμένο ελάφι, καί γι’ αυτό αρχίζει από τόν ψαλμό πού λέγει «όν τρόπον επιποθεί η έλαφος επί τάς πηγάς τών υδάτων, ούτως επιποθεί η ψυχή μου πρός σέ ο Θεός».

Τό τρίτον τμήμα κάνει τόν άνθρωπον θεωρητικόν τής φύσεως τών όντων, καί γι’ αυτό αρχίζει έτσι: » Ως αγαθός ο Θεός τώ Ισραήλ» καί «κτηνώδης εγενήθην παρά σοί», όταν, δηλαδή, θεωρούσα ως αγαθό τά πρόσκαιρα πράγματα τού παρόντος βίου. Τώρα όμως, πού όρμησα πρός τά άφθαρτα καί αόρατα, είμαι μαζί σου.

Τό τέταρτον τμήμα δέν αφήνει πλέον τόν άνθρωπο νά είναι κοινός, αλλά τόν συνάπτει μέ τόν Θεό καί τόν κάνει άνθρωπο τού Θεού, καί γι’ αυτό η αρχή του, δηλαδή ο 89ος ψαλμός, επιγράφεται «Προσευχή Μωϋσή, ανθρώπω τού Θεού».

Τό δέ πέμπτον τμήμα ανεβάζει τόν άνθρωπο στό υψηλότερο μέρος τής αναβάσεως, όπου ευρίσκεται όλη η συμπλήρωση τής ανθρωπίνης σωτηρίας. «Πάσα, φησί, πνοή αινεσάτω τόν Κύριον», διότι τό τελευταίο τμήμα τών ψαλμών τελειώνει σέ αυτό τό ρητό».

…Tο «Ψαλτήριον», αν και είναι ποίημα που γράφηκε πριν την έλευση του Θεού στον κόσμο, ευφραίνει τις ψυχές όλων των ανθρώπων, που λάτρευσαν (εν τω καιρώ του Νόμου) και λατρεύουν (εν τω καιρώ της χάριτος) τον Θεό, και παραμένει στους αιώνες το προσφιλέστερο μελώδημα των καρδιών όλων όσοι «αινούσι τον Θεόν εν εκκλησίαις και εν τοις ταμείοις αυτών, τον μόνον Υπερύμνητον.

Η λέξη «ψαλμός» προέρχεται από το ρήμα «ψάλλω» που σημαίνει υμνώ μελωδικά τον Θεό, προσφέρω στον Θεό λατρεία με ύμνους μελωδικούς, τραγουδώ με άσματα τον Θεό, λατρεύω τον Κύριο υμνώντας Αυτόν με ψαλμωδίες.

Ο Δαυΐδ ο Βασιλέας και Προφήτης είναι ο ποιητής των εκατό πενήντα (150) ψαλμών που συμπεριλαμβάνονται στο γνωστό και προσφιλές σε όλους τους πιστούς της Εκκλησίας «Ψαλτήριον». Το «Ψαλτήριον» χωρίζεται σε πέντε μέρη, σε συσχέτιση με την Πεντάτευχο του Μωσαϊκού νόμου.

Η Εκκλησία μας από τους πρώτους αιώνες της Λατρείας χρησιμοποίησε το «Ψαλτήριον» για να υμνήσει τον Θεό, στις κοινές συνάξεις των πιστών, που γίνονταν στους «οίκους του Κυρίου» δηλαδή στους Ιερούς Ναούς. Και μάλιστα οι πιστοί είχαν πολλή ευλάβεια τους ψαλμούς και ευχαριστούνταν από την ακρόασή τους, σε σημείο να στέκονται όρθιοι, όταν γινόταν η απαγγελία τους. Γι’ αυτό καθιέρωσαν τα λεγόμενα «Καθίσματα» δηλαδή τα μικρά ψαλλόμενα τροπάρια που μεσολαβούν μεταξύ της κάθε ενότητας του ψαλτηρίου, ώστε να κάθονται για λίγο οι πιστοί. Απ’ αυτά τα τροπάρια έλαβαν την ονομασία «Καθίσματα» οι είκοσι (20) ενότητες του «Ψαλτηρίου», που διαβάζονται στην Εκκλησία μας (κυρίως στα Μοναστήρια) κάθε εβδομάδα μία φορά πλήρως και την Μεγάλη Τεσσαρακοστή δύο φορές.

Εκτός όμως από τον καθιερωμένο τρόπο της απαγγελίας του «Ψαλτηρίου» (ανάγνωση), πολλοί στίχοι των ψαλμών, ψάλλονται στη Θεία Λατρεία. Όπως παραδείγματος χάριν το «προκείμενο» του Εσπερινού που ψάλλεται μετά την «Επιλύχνιον Ευχαριστίαν» δηλαδή το «Φως ιλαρόν…» κατά τις καθημερινές και τις μεγάλες Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές. Ομοίως και τα «προκείμενα» που ψάλλονται στην Μικρή Είσοδο της Θείας Λειτουργίας, καθώς και τα «Κοινωνικά» δηλαδή οι ύμνοι που ψάλλονται λίγο πριν κοινωνήσουν οι πιστοί.Όλες οι ακολουθίες του νυχθημέρου απαρτίζονται και πλαισιώνονται με τους ψαλμούς του Δαυΐδ. Οι στίχοι που μεσολαβούν μεταξύ των «Στιχηρών» και των «Αποστίχων» του Εσπερινού, καθώς και μεταξύ των «Στιχηρών των Αίνων» ή των «Αποστίχων» τους στην Ακολουθία του Όρθρου, προέρχονται από το «Ψαλτήριον».

Το πρώτο μέρος της Ακολουθίας του Αποδείπνου αποτελείται από ψαλμούς. Ομοίως και οι «Ώρες» της Εκκλησίας μας (Πρώτη, Τρίτη, Έκτη και Ενάτη) στο μεγαλύτερό τους μέρος απαρτίζονται από ψαλμούς. Ακόμη και στην Ακολουθία της Θείας Μεταλήψεως, που προετοιμάζει τους πιστούς για τη συμμετοχή τους στην Τράπεζα των Φρικτών Μυστηρίων, έχει συμπεριληφθεί ένα μικρό μέρος των ψαλμών.

Πολλοί από τους ψαλμούς έχουν μελοποιηθεί και καλύπτουν τις Λειτουργικές ανάγκες, συμπεριλαμβανόμενοι στις Ακολουθίες της Εκκλησίας, όπως π.χ. οι λεγόμενοι «Πολυέλεοι» που ψάλλονται κατά τις μεγάλες Εορτές και κατά τις Ιερές Αγρυπνίες, αμέσως μετά την Ανάγνωση του «Ψαλτηρίου» του Όρθρο, και είναι στίχοι ψαλμών που σχετίζονται με το θέμα της εκάστοτε Εορτής.

Το «Ψαλτήριον του Δαυΐδ» είναι ένας πολύτιμος θησαυρός για την Εκκλησία μας γιατί πλουτίζει την Λατρεία και την Υμνολογία της και όταν διαβάζεται και όταν ψάλλεται. Τέρπει τους πιστούς, τους ενισχύει στον αγώνα τους κατά των αοράτων εχθρών και στερεώνει την αγάπη τους προς τον Θεό.

Ορθ.Απαντ. 7/11/2007

πηγές

α) της ΣΥΝΟΔΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΕΠΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ,ΜΟΥΣΙΚΗΣ, ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ εκκλησία της ελλάδος (ecclesia.gr)

β) http://www.parembasis.gr/2009/09_11_06.htm