Η Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων – Ιστορικό, διάταξη, λειτουργικά στοιχεία

Η «ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ» ΤΩΝ ΠΡΟΗΓΙΑΣΜΕΝΩΝ ∆ΩΡΩΝ

Ἡ «λειτουργία» τῶν προηγιασµένων εἶναι µία ἀπὸ τὶς ὡραιότερες καὶ κατανυκτικότερες ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας µας. Συγχρόνως δὲ καὶ µία διαρκὴς πρόσκληση γιὰ συχνὴ θεία κοινωνία. Εἶναι µία ὑπόµνηση ἀπὸ τὰ βάθη τῶν αἰώνων, ἀπὸ τὴν ἀρχαία ζωντανὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. Φωνὴ ποὺ λέει ὅτι ὁ πιστὸς δὲν µπορεῖ νὰ ζῇ τὴν ζωὴ τοῦ Χριστοῦ ἂν δὲν ἀνανεώνει διαρκῶς τὴν ἕνωσή του µὲ τὴν πηγὴ τῆς ζωῆς, τὸ σῶµα καὶ τὸ αἷµα τοῦ Κυρίου.

Ἕνα ἀπὸ τὰ δεσπόζοντα λειτουργικὰ στοιχεῖα τῆς µακρᾶς περιόδου τῆς µεγάλης Τεσσαρακοστῆς εἶναι ἡ «λειτουργία» τῶν προηγιασµένων δώρων. Ἡ ἀκολουθία αὐτὴ εἶναι πανάρχαια καὶ βρίσκεται σὲ λειτουργικὴ χρήση ἀπὸ τὸν ζ´ αἰῶνα. Τούτη, κατὰ τὰ ἐν χρήσει λειτουργικὰ βιβλία καὶ τυπικὰ τελεῖται ὅλες τὶς Τετάρτες καὶ Παρασκευὲς τῆς µεγάλης Τεσσαρακοστῆς, τὴν Πέµπτη τοῦ µεγάλου κανόνος, τὶς τρεῖς πρῶτες ἡµέρες τῆς µεγάλης ἑβδοµάδος, καθὼς καὶ σὲ µερικὲς ἑορτὲς ἁγίων, ἐὰν αὐτὲς συµπέσουν ἐντὸς τῆς Σαρακοστῆς, ὅπως ἡ τοῦ ἁγίου Χαραλάµπους (10 Φεβρ.), ἡ τῆς α΄ καὶ β΄ εὑρέσεως τῆς κεφαλῆς τοῦ τιµίου Προδρόµου (24 Φεβρ.) καὶ ἡ τῶν ἁγίων τεσσαράκοντα Μαρτύρων (9 Μαρτίου).

Σύµφωνα µὲ τὸ νβ´ (52) κανόνα τῆς ἐν Τρούλλῳ συνόδου (692 µ.Χ.) ἡ προηγιασµένη µπορεῖ νὰ τελεσθεῖ «ἐν πάσαις ταῖς τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς τῶν νηστειῶν ἡµέραις, παρεκτὸς Σαββάτου καὶ Κυριακῆς καὶ τῆς ἁγίας τοῦ Εὐαγγελισµοῦ ἡµέρας». Παλαιότερα ἐτελεῖτο καὶ κατὰ τὴν Τετάρτη καὶ Παρασκευὴ τῆς Τυροφάγου, τὴν µεγάλη Παρασκευὴ καὶ κατὰ τὴν ἑορτὴ τῆς ὑψώσεως τοῦ τιµίου Σταυροῦ (14 Σεπτεµβρίου). Ἐνδιαφέρον παρουσιάζει τὸ τί εἶναι αὐτὸ τὸ ὁποῖο γέννησε τὴν ἀνάγκη γιὰ τὴν δηµιουργία τῆς προηγιασµένης «λειτουργίας», ὅπως ἐπίσης καὶ ἡ ἱστορικὴ λειτουργικής της πορεία µέχρι νὰ φθάσει στὴν µορφὴ ποὺ ἔχει σήµερα.

Οἱ πιστοὶ σὲ παλαιότερα χρόνια ἔχοντας προφανῶς θερµότερη πίστη καὶ πιὸ ἔντονη λειτουργικὴ συνείδηση προσέρχονταν στὸ µυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας τακτικότατα. Σύµφωνα µὲ µαρτυρία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, κατὰ τὴν ἐποχή του, οἱ χριστιανοὶ κοινωνοῦσαν τέσσερεις φορὲς τὴν ἑβδοµάδα, τὴν Τετάρτη, τὴν Παρασκευή, τὸ Σάββατο καὶ τὴν Κυριακή.[1]

Τὴν συνήθεια τούτη τῶν χριστιανῶν περιόρισε ἡ σύνοδος τῆς Λαοδικείας τὸ 363 µ.Χ., ἡ ὁποία µὲ δύο κανόνες της, τοὺς µθ´ (49) καὶ ὁ να´ (51) ἀπαγόρευσε τὴν τέλεση λειτουργίας καὶ τὸν ἑορτασµὸ µνήµης µαρτύρων κατὰ τὴν περίοδο τῆς µεγάλης Τεσσαρακοστῆς, ἐκτὸς τῶν Σαββάτων καὶ τῶν Κυριακῶν.[2] Καὶ τοῦτο διότι ἔκρινε πὼς ὁ πασχάλιος χαρακτῆρας τῆς θείας λειτουργίας ἦταν ἀταίριαστος πρὸς τὸ πένθιµο χρῶµα τῆς Σαρακοστῆς. Ἔτσι ὁ ἔντονα κατανυκτικὸς χαρακτῆρας τῆς Σαρακοστῆς ὑπερίσχυσε τῆς ἀναστασίµου χαρᾶς τῆς λειτουργίας µὲ ἀποτέλεσµα τὸν ἐκτοπισµό της ἀπὸ τὶς καθηµερινὲς τῆς µεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Οἱ ἀπαγορεύσεις αὐτὲς δηµιούργησαν πρόβληµα στοὺς τότε χριστιανοὺς γιατὶ τοὺς ἐστερεῖτο τὸ δικαίωµα γιὰ συχνότερη προσέλευση στὴν θεία κοινωνία τὴν περίοδο τῆς Τεσσαρακοστῆς. Ἔπρεπε λοιπὸν νὰ βρεθεῖ λύση στὸ πρόβληµα τοῦτο, καὶ οἱ πιστοί, µοναχοὶ καὶ λαϊκοί, νὰ προσέρχονται ἀπρόσκοπτα στὴν µετάληψη τῶν θείων µυστηρίων. Καὶ ἡ λύση δὲν ἦταν ἄλλη ἀπὸ τοῦ νὰ κρατοῦν καὶ νὰ φυλάγουν οἱ χριστιανοὶ στὰ σπίτια τους µερίδες ἁγιασµένου ἄρτου ἀπὸ τὴν λειτουργία τῆς Κυριακῆς[3] καὶ νὰ κοινωνοῦν κατ᾿ ἰδίαν ἀπ᾿ αὐτὸν µετὰ τὴν θ´ ὥρα τῆς ἡµέρας (3η ἀπογευµατινή), ὕστερα ἀπὸ ὁλοήµερη νηστεία. Στὶς µοναχικὲς κοινότητες καὶ µάλιστα στὰ ἐρηµητήρια, ὅπου οἱ µοναχοὶ ζοῦσαν κατὰ µόνας ἢ καὶ κατὰ µικρὲς ὁµάδες, ἡ ἴδια ἀνάγκη ἐπέβαλε καὶ ἐδῶ παρόµοια λύση. Κρατοῦσαν καὶ αὐτοὶ στὰ κελλιά τους µερίδες ἁγιασµένου ἄρτου γιὰ ἐνδιάµεση τῆς ἑβδοµάδος κοινωνία. Σ᾿ αὐτοὺς ὅµως ἡ πράξη τούτη ἄρχισε νὰ διαµορφώνεται σὲ ἀκολουθία, ἡ ὁποία περιέλαβε στοιχεῖα τῆς λειτουργίας, ὅπως προσευχὲς πρὸ τῆς µεταλήψεως, εἶδος κοινωνικοῦ κατὰ τὴν κοινωνία, καὶ εὐχαριστία µετὰ ἀπ᾿ αὐτή. Ἡ ἀκολουθία αὐτὴ σώζεται ὡς ἡ ἀκολουθία τῶν τυπικῶν, ἡ ὁποία συνετάχθη κατὰ τὸν τύπο τῆς θείας λειτουργίας. Στὸν µοναχικὸ λοιπὸν χῶρο ἄρχισε νὰ δοµεῖται ἡ «λειτουργία» τῶν προηγιασµένων δώρων. Στὴν ἀκολουθία τῆς θ´ ὣρας συναπτόταν καὶ ἡ ἀκολουθία τῶν τυπικῶν, µετὰ τὸ πέρας τῆς ὁποίας κοινωνοῦσαν οἱ µοναχοὶ µόνοι τους ἢ ἄν παρευρισκόταν ἱερέας, κοινωνοῦσαν ἀπ᾿ αὐτόν. Πολλὲς φορὲς ἡ ἀκολουθία τῶν τυπικῶν ἐτελεῖτο µαζὶ µὲ τὸν ἑσπερινό. ῎Ετσι ἡ θεία κοινωνία µεταδιδόταν µετὰ ἀπ᾿ αὐτόν. Ἀπὸ τὴν πράξη αὐτὴ γεννήθηκε ἡ προηγιασµένη, ἡ ὁποία ἐντάχθηκε σὲ λειτουργικότερα πλαίσια. Ἀποτελεῖται ἀπὸ τὴν ἀκολουθία τοῦ ἑσπερινοῦ µέχρι τὴν εἴσοδο καὶ τὰ παλαιοδιαθηκικὰ ἀναγνωσµάτα, καὶ ἀπὸ στοιχεῖα τῆς λειτουργίας, ὅπως τὰ ἁγιογραφικὰ ἀναγνώσµατα, ὅταν ὑπάρχουν, ἡ ἐκτενής, τὰ αἰτήµατα καὶ ἡ εὐχὴ τῶν κατηχουµένων[4] , τὰ αἰτήµατα καὶ οἱ εὐχὲς τῶν πιστῶν, ὁ χερουβικὸς ὕµνος, ἡ εἴσοδος τῶν δώρων, τὰ πληρωτικά, ἡ κυριακὴ προσευχὴ καὶ αὐτὴ τούτη ἡ µετάληψη τῶν προηγιασµένων δώρων. Νὰ σηµειώσουµε ὅτι τὰ λειτουργικὰ στοιχεῖα τῆς ἀκολουθίας τῶν τυπικῶν, πλὴν τῆς πράξης τῆς µετάδοσης τῆς θείας κοινωνίας, µετεφέρθησαν καὶ λέγονται σήµερα µετὰ τὴν ἀκολουθία τῆς θ΄ ὥρας κατὰ τὴν περίοδο τῆς µεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Ὅπως γίνεται φανερό, ἡ «λειτουργία» τῶν προηγιασµένων δώρων, δὲν εἶναι αὐτοτελὴς λειτουργία, ὅπως ἡ τοῦ Μεγάλου Βασιλείου ἢ ἡ τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόµου, ἀλλὰ σύνθεση πολλῶν ἀρχαίων λειτουργικῶν στοιχείων µὲ κεντρικὸ σηµεῖο τὴν προσφορὰ καὶ µετάληψη τοῦ προηγιασµένου σώµατος καὶ τοῦ αἵµατος Κυρίου.

Γιὰ νὰ φτάσουµε στὴν προηγιασµένη ἀκολουθεῖται ἡ ἑξῆς τάξη· κατὰ τὴν λειτουργία τοῦ Σαββάτου ἢ τῆς Κυριακῆς τῶν ἑβδοµάδων τῶν νηστειῶν τῆς Τεσσαρακοστῆς, ὁ ἱερέας τελῶντας τὴν ἀκολουθία τῆς προσκοµιδῆς, ἐκτὸς τοῦ ἀµνοῦ[5] τὸν ὁποῖο θὰ χρησιµοποιήσει στὴν λειτουργία αὐτή, αἵρει (βγάζει) ἀπὸ ἰσάριθµα πρόσφορα καὶ ἄλλους ἀµνούς, ἀνάλογα µὲ τὸν ἀριθµὸ τῶν προηγιασµένων ποὺ θὰ τελέσει ἐνδιάµεσα τῆς ἑποµένης ἑβδοµάδος. Ὅλοι οἱ ἀµνοὶ τοποθετοῦνται στὸ ἅγιο δισκάριο καὶ καθαγιάζονται κατὰ τὴν ὣρα τῆς εὐχῆς τῆς ἁγίας ἀναφορᾶς. Στὴν συνέχεια χρίονται µὲ ἐλάχιστο τίµιο αἷµα καὶ τοποθετοῦνται στὴν ἁγία τράπεζα σὲ εἰδικὸ σκεῦος ἢ στὸ ἀρτοφόριο. Γιὰ κάθε προηγιασµένη χρησιµοποιεῖται ἕνας πλήρης ἀµνός. Ὁ ἀµνὸς αὐτὸς κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ ἑσπερινοῦ, καὶ πιὸ συγκεκριµένα κατὰ τὴν ἀνάγνωση τοῦ ιη´ καθίσµατος τοῦ Ψαλτηρίου, τοῦ γνωστοῦ «Πρὸς Κύριον», µεταφέρεται ἀπὸ τὸν ἱερέα στὴν πρόθεση, ὅπου γίνεται καὶ ἡ πλήρωση τοῦ ποτηρίου µὲ οἶνο καὶ νερό. Στὴν συνέχεια ψάλλονται κατανυκτικοὶ ὕµνοι, συνδεδεµένοι µὲ τὸν 140ο ψαλµὸ «Κύριε ἐκέκραξα». Ἀκολουθοῦν ἀναγνώσµατα, αἰτήµατα καὶ εὐχές, ὅπως προαναφέραµε, καὶ κατὰ τὴν ψαλµωδία τοῦ «Νῦν αἱ δυνάµεις τῶν οὐρανῶν» ἐν σιγῇ µεταφέρεται ἀπὸ τὴν πρόθεση στὴν ἁγία τράπεζα. Ἀκολουθοῦν τὰ πληρωτικά, εὐχὲς προετοιµασίας γιὰ τὴν θεία κοινωνία, ἡ µετάληψη ἐκ τῶν προηγιασµένων δώρων καὶ ἡ εὐχαριστία µας γιατὶ ἀξιωθήκαµε τῆς κοινωνίας. Ἡ «λειτουργία» τῶν προηγιασµένων εἶναι µία ἀπὸ τὶς ὡραιότερες καὶ κατανυκτικότερες ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας µας. Συγχρόνως δὲ καὶ µία διαρκὴς πρόσκληση γιὰ συχνὴ θεία κοινωνία. Εἶναι µία ὑπόµνηση ἀπὸ τὰ βάθη τῶν αἰώνων, ἀπὸ τὴν ἀρχαία ζωντανὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. Φωνὴ ποὺ λέει ὅτι ὁ πιστὸς δὲν µπορεῖ νὰ ζῇ τὴν ζωὴ τοῦ Χριστοῦ ἂν δὲν ἀνανεώνει διαρκῶς τὴν ἕνωσή του µὲ τὴν πηγὴ τῆς ζωῆς, τὸ σῶµα καὶ τὸ αἷµα τοῦ Κυρίου.

Ἱερέας Παρασκευᾶς Ἀγάθωνος.

[1] Ἐπιστολὴ 93 πρὸς Καισαρίαν Πατρικίαν, Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, Μ. Βασιλείου Ἔργα, τ. 3, σ. 502.

[2] «Ὅτι οὐ δεῖ ἐν Τεσσαρακοστῇ ἄρτον προσφέρειν, εἰ µὴ ἐν Σαββάτῳ καὶ Κυριακῇ µόνον» (κανόνας µθ΄). «Ὅτι οὐ δεῖ ἐν Τεσσαρακοστῇ µαρτύρων γενέθλια ἐπιτελεῖν, ἀλλὰ τῶν ἁγίων µαρτύρων µνήµας ποιεῖν ἐν τοῖς Σαββάτοις καὶ ταῖς Κυριακαῖς» (κανόνας να΄).

[3] Τοῦτο µποροῦσε νὰ γίνει ἐφικτὸ διότι οἱ χριστιανοὶ τότε κοινωνοῦσαν χωριστὰ τὸ σῶµα ἀπό τὸ αἷµα τοῦ Κυρίου. Κοινωνοῦσαν ὅπως κοινωνοῦµε οἱ κληρικοὶ σήµερα. Ἔπαιρναν στὶς σὲ σχῆµα σταυροῦ παλᾶµές τους σῶµα Χριστοῦ, σὲ µέγεθος ἀντιδώρου, καὶ τὸ τίµιον τοῦ Κυρίου αἷµα ἀπ’ εὐθείας ἀπὸ τὸ ποτήριον. Ἔτσι εἶχαν τὴν δυνατότητα νὰ µεταλάβουν µέρος τοῦ ἀµνοῦ τὴν Κυριακὴ καὶ τὸ ὑπόλοιπο νὰ τὸ µεταφέρουν µὲ προσοχὴ στὰ σπίτια τους, γιὰ νὰ κοινωνήσουν ἐνδιάµεσα τῆς ἑβδοµάδος. Ἀναφορὲς στὴν τακτικὴ τούτη τῶν χριστιανῶν, µοναχῶν τὲ καὶ λαϊκῶν, εὑρίσκοµεν καὶ στὴ µνηµονευθεῖσα στὴν ὑπ’ ἀριθµὸ 1 ὑποσηµείωση Ἐπιστολὴ τοῦ Μ. Βασιλείου πρὸς Καισαρίαν Πατρικίαν. Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, Μ. Βασιλείου Ἔργα, τ. 3, σ. 504.

[4] 4 Ἀπὸ τὴν Τετάρτη τῆς δ΄ ἑβδοµάδος τῶν νηστειῶν προστίθενται καὶ τὰ αἰτήµατα καὶ ἡ εὐχὴ ὑπὲρ τῶν πρὸς τὸ φώτισµα εὐτρεπιζοµένων.

[5] Ἀµνὸς ὀνοµάζεται τὸ τµῆµα ἐκεῖνο τοῦ ἄρτου, τὸ ὁποῖο καθαγιάζεται σὲ σῶµα Χριστοῦ.